شهرستان تبریز

سابقه تاریخی

تبریز در دامن سهند – این آتشفشان خاموش تاریخ – آرمیده، اما خود آتشفشانی است که هر از گاه با خروشی سهم‌آگین سیمای تاریخ را دگرگون می‌کند. تبریز یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است. مجموعه آثار تاریخی و نشانه‌های باستان‌شناختی که از محل‌های مختلف آن در نتیجه حفاری‌های متعدد به دست آمده دلالت بر دیرینه‌گی و قدمت تاریخی این شهر دارد. قدیمی‌ترین مطلب مربوط به شهر تبریز، در کتیبه سارگن دوم پادشاه آشور( ۷۲۲ – ۷۵۰ ق . م ) آمده است که آن را شهری بزرگ و آباد، و دارای باروی تو در تو وصف کرده است. سارگن در این کتیبه از شهری به نام اوشکایا که شاید همان اسکوی امروزی است و نیز از دژ و قلعه محکمی به نام تارویی یاد می کند که به احتمال زیاد تبریز است. سارگن دوم در کتیبه خود از۲۱ شهر در این منطقه نام برده است که نشان دهنده رشد شهر سازی در نواحی اطراف دریاچه ارومیه در هزاره اول پیش از میلاد است. گذشته از این، در یکی از کتیبه های سناخریب پادشاه آشور (۷۰۵ – ۶۸۱ ق . م ) از شهری به نام تربیس نام برده شده است که پادشاه مزبور در آنجا معبدی به نام نرکان ساخته بود. برخی از مورخین و محققین، تبریز راهمان گابریسی می دانند که در پنجمین جدول آسیایی بطلیموس اسکندرانی ( در نیمه دوم قرن دوم میلادی ) ثبت شده است و اعتقاد دارند که بعد ها حرف گ به ت تبدیل شده است. تاریخ بعد از اسلام تبریز، بر خلاف تاریخ کهن آن، روشن و واضح است. این شهر در سال ۲۱ هجری قمری به وسیله اعراب فتح شد و به دنبال آن قبایلی از اعراب مانند ازدها که از قبایل معروف یمن بودند در این شهر مانده حکومت روادیان را بنیان نهادند. نام تبریز نخستین بار به عنوان قلعه آمده است که بعد ها به شهری بزرگ تبدیل می‌شود. در دوره حکومت روادیان تبریز پایتخت آذربایجان شد و به علت موقعیت ممتاز جغرافیایی و نظامی خود بیشتر از سایر شهرها مورد توجه قرار گرفت. در سال ۳۴۰ هجری قمری از اتحاد سه‌گانه تبریز، اشنو (اسنه، اسنق) و دهخوارقان مملکت بنی‌رودینی به وجود آمد که حکام آن قدرت و استقلال کامل داشتند و خلفای بغداد از دخالت و نفوذ کمی در آن برخوردار بودند. از قرن دهم میلادی یا قرن سوم هجری به بعد نام تبریز در ردیف شهرهای بزرگ آذربایجان آمده است که در آنجا همزمان با پیشرفت صنعت و تجارت، علم و تمدن نیز شکوفا شده است. در سال ۴۲۰ هجری امیر وهسودان فرمانروای تبریز شد و از سال ۴۴۶ هجری، تبریز و آذربایجان تحت سلطه حکومت سلجوقیان قرار گرفت. اهالی تبریز در سال ۶۱۶ هجری موفق شدند با دادن هدایای قیمتی و پول فراوان، از هجوم مغولان به شهر و ویرانی آن جلوگیری کنند. پس از حمله مغول به ایران برای اولین بار شهر تبریز به دستور آباقاخان (۶۸۰ – ۶۶۳ هجری قمری) پایتخت رسمی ایلخانان شد. در سال ۶۸۵ هجری در دوران حاکمیت آباقاخان در تبریز، زندگی مدنی و اقتصادی دوبار شکوفا شد. تبریز اولین شهر بزرگ منطقه است که مارکوپولو از آن دیدن می‌کند. سلطان محمود غازان خان معروف‌ترین شاه مغول در ۶۹۴ هجری تبریز را مقر حکومت قرار داد و آن را به منتهای درجه عظمت و بزرگی و آبادانی رسانید. در این زمان تبریز نه تنها در آذربایجان و ایران، بلکه در شرق نزدیک و میانه نیز مرکز بازرگانی و صنعت و جایگاه علم و تمدن شد. در این عصر، غازان خان در روستایی به نام شام در کنار آجی‌چای آبادانی‌های بزرگی انجام داد و مقبره با شکوه شام‌غازان یا نشیب‌غازان را بنا کرد. تجارت و داد و ستد به علت برقراری امنیت و رفاه و ازدیاد جمعیت رونق یافت و بازارهای زیادی ساخته شد. خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در بخش شمالی تبریز در بیلانکوه، مرکز علمی ربع رشیدی را بنا نهاد. تاج‌الدین علیشاه جیلانی نیز مسجد علیشاه (ارک تبریز) را در مرکز شهر بنا نهاد. تبریز در این زمان رسما پایتخت ایلخانان مغول بود و تمام مملکت از جیحون تا مصر زیر اطاعت فرمانروایان تبریز قرار داشت. پس از ایلخانان مغول، تبریز در عصر ترکمانان آق‌قویونلو و قره‌قریونلو پایتخت ایران شد و در این زمان (۸۷۰ هجری قمری) بود که به دستور جهان شاه بن قره یوسف بن ترکمان مسجد کبود (گوی مسجد) بنا شد. یورش‌های امیر تیمور و فرزندان او به تبریز، کوچ دادن اجباری صنعتگران و هنرمندان تبریزی به ترکستان و بالاخره زلزله‌های بی‌امان و پی‌درپی شکوه و عظمت تبریز را به طور موقت از بین برد و بیشتر آثار تاریخی کم‌نظیر آن از بین رفت. در سال ۹۰۶ هجری قمری شاه اسماعیل صفوی تبریز را پایتخت ایران کرد. در دوران صفوی شهر تبریز بارها میدان جنگ ایران و عثمانی بود. در آغاز حکومت قاجار به خصوص زمان فتحعلی شاه، تبریز پایتخت دوم یا ولیعهد نشین ایران و محل استقرار عباس میرزا نایب السلطنه شد. تمام ولیعهدهای خاندان قاجار دوران ولیعهدی خود را در مقام حاکم آذربایجان، در این شهر سپری کردند. شهرستان تبریز هم‌اکنون نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق ایران و با اهمیت‌ترین منطقه آذربایجان محسوب می‌شود. تبریز مهد علم و مدنیت، پیشگام و طلایه دار اولین‌ها بوده ، از آن جمله می توان از تشکل اولین انجمن ایالتی در سال ۱۲۸۵ شمسی، ایجاد سیستم‌ های مدیریت شهری مثل شهرداری (بلدیه سابق) توسط قاسم خان والی، پایه گذاری اولین انجمن ادبی در سال ۱۲۷۹ شمسی و تأسیس اولین مدرسه نوین توسط حاج میرزا حسن رشدیه به سال ۱۲۶۸ شمسی نام برد. شهر تبریز با تاریخی سرشار از افتخار و سربلندی در مقابل متجاوزان و قهر طبیعت همواره راست قامت بوده و افتخارات زیادی را در گستره تاریخ کسب کرده است. تبریز در جریان نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی(ره) نیز نقش بسزایی داشت. قیام مردم این شهر در ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶ که به مناسبت چهلم شهدای ۱۹ دی قم انجام شد، پایه‌های رژیم ستمشاهی پهلوی را لرزاند و زمینه پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی در ۲۲ بهمن سال ۵۷ را فراهم کرد. بعد از انقلاب اسلامی هم تبریز و آذربایجان شرقی همواره در صحنه‌های مختلف پشتیبانی و حمایت خود را از انقلاب اسلامی نشان داده‌اند.

موقعیت جغرافیایی

شهرستان تبریز با وسعت ۲۱۶۷ کیلومتر مربع (۴٫۸ درصد مساحت استان)، مرکز استان آذربایجان شرقی بوده و ارتفاع تقریبی آن از سطح دریا ۱۳۵۰ متر می باشد. تبریز شهری است که نامش از دیرباز آشنای اهل سیاحت و تجارت در اقصی نقاط جهان بوده و هست و در طول جاده ابریشم، غرب را به شرق پیوند داده و دروازه مشرق زمین خوانده شده است. این شهر بزر گترین شهر منطقه شمال غرب کشور و قطب اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می‌شود. پس از بهره‌برداری از آزادراه نبی‌اکرم (تبریز زنجان)، میزان مسافرپذیری تبریز رو به افزایش نهاد و این شهر پس از مشهد به عنوان دومین شهر مسافرپذیر کشور مطرح گردید. شهرستان تبریز از سمت شمال با شهرستان ورزقان، از سمت شرق با شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد، از سمت غرب با شهرستان‌های شبستر و اسکو و از سمت جنوب با شهرستان مراغه هم‌مرز است.

اقلیم و آب و هوا

شهر تبریز از سمت شمال، جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب به زمین های هموار و شوره‌زارهای تلخه‌رود محدود شده و به شکل یک چاله نسبتاً بزرگ و یا یک جلگه بین‌کوهی درآمده است. ارتفاع این شهر از سطح دریا بین ۱۳۵۰ متر تا ۱۵۵۰ متر در نقاط مختلف آن متغیر بوده و شیب عمومی زمین های تبریز به سمت مرکز شهر و سپس به سمت مغرب می باشد. آب و هوای تبریز در زمستان‌ها بسیار سرد و در تابستان‌ها خشک و گرم است؛ اگر چه حرارت به دلیل نزدیکی به کوه سهند و وجود باغ‌های فراوان در پیرامون شهر تعدیل می‌گردد.

خصوصیات فرهنگی

زبان امروزی مردم شهرستان تبریز ترکی آذری است. این شهرستان مهد دانش پروری و فرهنگ شهری بوده است. شمس تبریزی، قطران و بسیاری از سخنوران نامی ایران از این دیار برخاسته اند. همه شعرای منطقه علاوه بر سرودن شعر به زبان فارسی در صنعت و هنر و فن شعر ترکی مهارت و تعصب خاصی به زبان مادری خود همواره دارند. اکثر قریب به اتفاق مردم ساکن در این شهرستان شیعه اثنی عشری هستند. این شهرستان دارای مراکز آموزش عالی متعدد از جمله دانشگاه دولتی، دانشگاه آزاد اسلامی، مراکز تربیت معلم، دانشگاه پیام نور، دانشگاه صنعتی سهند و دانشگاه های جامع علمی کاربردی می باشد. شهرستان تبریز زادگاه شخصیت ها و چهر ههای مذهبی، فرهنگی، هنری و … زیادی می باشد.

نقاط تاریخی و دیدنی

مسجد کبود یا گوی مسجد (متعلق به نیمه دوم قرن نهم هجری)، ارک علیشاه (یکی از ابنیه کهن و عظیم تبریز و در زمره شاهکارهای معماری اسلامی مربوط به دوره ایلخانی)، مسجد جامع تبریز یا مسجد جمعه، بقعه و مسجد سید حمزه، مقبره الشعرا (مدفن شعرا، فقها و عرفای بسیاری از جمله اسدی طوسی، خاقانی، شروانی ، ظهیر فارابی ، قطران تبریزی، همام تبریزی، سلمان ساوجی، قطب‌الدین شیرازی و استاد و شاعر بزرگ شهریار)، ربع رشیدی، بازار تبریز (یکی از زیباترین و بزرگترین مجموعه بازارهای ایران، بقعه صاحب‌الامر و مدرسه اکبریه، بقعه سید ابراهیم (در خیابان شمس تبریزی و در محله دوه‌چی)، آرامگاه دو کمال (مدفن کمال‌الدین مسعود خجندی از شعرای معروف قرن هشتم و نهم هجری و کمال‌الدین بهزاد معروفترین نقاش مینیاتوریست قرن دهم هجری)، ایل‌گلی یا شاهگلی (تفرجگاهی در جنوب شرقی تبریز)، موزه آذربایجان، کلیساهای تبریز (شامل کلیسای آودنتیست‌ها، سه کلیسای ارامنه گریگوری، کلیسای پروتستان‌ها و کلیسای کاتولیک‌ها)، مسجد مقبره، برج خلعت‌پوشان، مقبره قطب راوندی در خسروشاه، مسجد جامع خسروشاه