نگاهی گذرا به شهرستان ورزقان
این شهرستان با وسعت ۲۳۶۸ کیلومتر مربع از شرق به شهرستان اهر، از غرب به شهرستان مرند، از شمال به شهرستان‌های کلیبر و جلفا و از جنوب به شهرستان‌های هریس، تبریز و شبستر محدود شده است. نام دیگر شهرستان ورزقان ارسباران است و این نام به دلیل واقع شدن بسیاری از جنگل‌های ناحیهٔ سرسبز ارسباران در این شهرستان است.
جغرافیای طبیعی شهرستان ورزقان
آب و هوا: آب و هوای ورزقان در تابستان معتدل تا گرم و در زمستان سرد و یخبندان و پربرف است. به عبارت ساده تر، به طور کلی ورزقان منطقهای کوهستانی است و اطراف آن را کوههای آق داغ، مشک عنبر، کامتال، جوشون، جله داغ، ایری داغ، کیامکی، خاروانا و پیرسقا فرا گرفته اند. همین امر سبب شده تا کشاورزی و دامداری در این شهرستان رونق بیشتری داشته باشد، به گونه ای که همه ساله ورزقان در فصل تابستان شاهد حضور دامهای عشایر قره داغ است. شهرستان ورزقان در تولید عدس مقام اول استانی و در تولید عسل مقام سوم را به خود اختصاص داده است.
تقسیمات کشوری
براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای دو بخش (مرکزی و خاروانا)، ۷ دهستان و ۲ نقطه شهری به نام های ورزقان و خاروانا میباشد.
جمعیت
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰، جمعیت شهرستان ورزقان در حدود ۴۵۷۰۸ نفر (۱٫۲ درصد جمعیت استان) و جمعیت مرکز این شهرستان ۵۳۸۵ نفر برآورد شده است. جمعیت شهری این شهرستان ۶۷۵۸ نفر و جمعیت روستایی آن ۳۸۹۵۰ نفر و تعداد خانوار آن ۱۲۲۴۴ خانوار است.
جغرافیای تاریخی شهرستان ورزقان
این شهرستان سابقاً از بخشهای شهرستان اهر و یکی از پهناورترین بخشهای آذربایجان شرقی بود که در دهه ی ۶۰و در تقسیمات جدید کشوری تجزیه و تعداد روستاهای بخش از ۳۰۰ روستای تابعه به حدود ۱۱۰روستا کاهش یافت. در تقسیمات مذکور، بخشی از منطقه ی دیزمار (دیزمار غربی) به مرکزیت سیه رود از ورزقان جدا و به جلفا ملحق شد. دهستان خواجه به بخش ارتقا یافته و به همراه دهستان مواضع خان به هریس پیوست. همچنین روستاهای آناخاتون، اسپیران، باباباغی، گلوجه و … نیز جزو شهرستان ورزقان بودند که از این شهرستان منفک و به شهرستان تبریز الحاق شده اند.
شهرستان ورزقان با ۲۳۶۸ کیلومتر مربع وسعت، به دلیل قرار گرفتن در منطقه ی زیبای قره داغ، دارای مناظر بدیع و بکر طبیعی است که ویژگی‌های خاصی به طبیعت ورزقان بخشیده است. روستای گل‌آخور با آبشاری زیبا، منطقه چیچکلی، دره زیبای سونگون و ییلاقات پیرسقا، مشکعنبر و خاروانا، روستاهای زیبایی چون کرینگان و آستمال، یخچال فصلی زیر صخرهای کرویق، منطقه ی زیبای هفت چشمه و رودخانه های فصلی و دایمی از جمله جاذبه‌های طبیعی بکر و بی‌بدیل آن است. علاوه بر جاذبه‌های طبیعی آثار ارزشمند تاریخی نظیر مسجد تاریخی خاروانا، امامزاده کبودگنبد، قلعه های آغجا قلعه و جوشین، خانه امیر ارشد، کتیبه ی سه هزار ساله ی سقندل، و صنایع دستی بی‌همتایی چون جوراب بافی و گلیم‌بافی، این شهرستان را به یکی از قطب‌های گردشگری تبدیل کرده است.
آثار تاریخی و دیدنی شهرستان ورزقان
منطقه چیچکلی:منطقه زیبای چیچکلی در ۳۵ کیلومتری شمال غرب ورزقان قرار گرفته است. در این منطقه کوه‌ها پوشیده از گل و درخت و چمن است و عشایر قره داغ در فصل تابستان از آن به عنوان مراتع ییلاقی بهره می گیرند.
مسجد جامع خاروانا: این مسجد در مرکز بخش خاروانا در ۶۰ کیلومتری شهر ورزقان واقع شده است. قدمت این مسجد به سده‌های ۶ و ۷ هجری قمری می‌رسد و گویا دختر بایندرخان حاکم قره داغ که در روستای دوزال ساکن بوده ساخته است.
خانه امیر ارشد:خانه ی امیر ارشد که در ۱۲ کیلومتری غرب ورزقان در روستای اوخارا واقع شده است. این ساختمان سنگی که به «داش عمارت» مشهور است از بناهای زیبا و منحصر به فرد شهرستان ورزقان است. خانه امیر ارشد با بهره گیری از شیوه ی معماری تاریخی منطقه و سبک ویژه ی ابنیه قاجاری طراحی و ساخته شده است تا نمایانگر تفکرات و باور ها و نحوه زندگی مردم منطقه باشد.
بنای داش ساختمان که در اواخر قرن سیزدهم هجری قمری توسط مهندس کرسنسکی مهندس و معمار خوش نام روس ساخته شده است طی سال های گذشته توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مورد مرمت قرار گرفته است تا این یادگار تاریخی که بخشی از شناسنامه هویتی مردم منطقه را به وجود آورده، از دستبرد زمان و آسیب های طبیعی در امان بماند.ساختمان این خانه در دو طبقه است که سقف طبقه همکف آجری با طاقهای آهنگ متقاطع و سقف طبقه اول چوبی است، ساختمان دارای دو بال در جانبین شمالی و جنوبی و ایوانی در سمت غربی است و بدنه ساختمان سنگی میباشد. وسعت آن ۱۱۰۰ متر مربع است.
کتیبه سقندل:روستای سقندل در ۵ کیلومتری شهرستان ورزقان و در مسیر جاده ورزقان ـ اهر واقع شده است و کتیبه ی میخی اورارتوئی در ۳ کیلومتری این روستا و بر دامنه کوه زاغی بر سینه سنگی یکپارچه و مرتفع منقوش است. سمت جنوبی سنگ مزبور که به شکل هرم ناقص است، را به صورت مستطیلی به طول ۱۱۶ سانتیمتر و عرض ۵۷سانتیمتر صاف و صیقلی نموده و فرمان سر دوری پسر آرگیشتی پادشاه اورارتوئی را در ده سطر به خط میخی بر آن نقش کرده اند.
آبشار گل آخور:این آبشار که در روستای گل آخور از توابع دهستان ارزیل بخش خاروانا واقع شده است یکی از دل‌انگیزترین مناطق طبیعی استان میباشد. آب این آبشارِ بسیار خنک از دو چشمه‌ی خروشان سرچشمه گرفته و پس از عبور از داخل روستا در آخر به یک آبشار زیبا تبدیل می‌شود. ارتفاع آبشار حدود ۱۲ متر میباشد. ادامه آبشار پس از عبور از دره زیبا، سرسبز و پر درخت و گذر از روستای ارزیل با رود طرزم در هم می آمیزد و رود بزرگی را تشکیل میدهد و آنگاه به سمت روستای حاجیلار و کبودگنبد سرازیر می‌شود.
قلعه تاریخی جوشین:قلعه تاریخی جوشین یا جوشون در ۲۶ کیلومتری غرب ورزقان بسوی جلفا و در ۶ کیلومتری روستای جوشین واقع شده و راه آن بسیار سخت و کوهستانی است. قلعه بر فراز کوهی است که سه طرف آنرا شیب‌های دیوار مانند احاطه کرده است و تنها راه ارتباطی آن یک گذر کوهستانی تنگ است که فقط یک یا دو نفر می‌توانند به زحمت از آن بالا روند، به این علت، نگاهبانی و دفاع از این قلعه حتی با تعدادی معدود هم ممکن بوده است. قلعه ی جوشون دارای استخرهای متعدد که در دل سنگهای خارا کنده شده است، میباشد. از استخرهای معروف آن خدیجه گؤلی را میتوان نام برد که در کنار امامزاده جوشون واقع شده است. می گویند وقتی آتش در این قلعه مشتعل میشد از قلاع بابک، آغجاقلعه و قیزقلعه سی واقع در جمهوری آذربایجان دیده میشده است. نیروهای رزمی با این وسیله به همدیگر علامت جنگ یا صلح میدادند. این قلعه نیز به احتمال زیاد به زمان مادها برمی گردد. قلعه ی جوشون در حمله ی اعراب به ایران یکی از مراکز مقاومت بود. سفال‌هایی که در محوطه‌ی قلعه پیدا شده مربوط به هزاره اول قبل از اسلام و قرون اولیه اسلام تا قرن ششم هجری قمری است.
امامزاده سیدخلیل جوشین:زیارتگاه امامزاده سید ابراهیم خلیل در ۳۵ کیلومترى راه ورزقان به خاروانا و در روى تپه‌اى در زیر قلعه‌ی جوشون قرار دارد. این زیارتگاه از راه انشعابى به مناطق سر سبز و زیباى چیچکلى ۱۰ کیلومترى فاصله دارد. امامزاده سید ابراهیم خلیل فاقد سنگ نبشته بر روى مزار شریف بوده و نسب‌نامه‌اى مشاهده نشده است ولى اهالى منطقه اعتقاد راسخ و محکمى به این امامزاده دارند و ایشان را از نوادگان حضرت امام موسى بن جعفر (ع) می‌دانند. در طول سال علاوه بر زائرین این مکان مقدس، هزاران نفر از گردشگران منطقه و کوهنوردان از امامزاده بهره می‌برند. همچنین با توجه به قرار گرفتن آن در بین راه شهر ورزقان به شهر خاروانا و روستاهاى منطقه، از این محل به عنوان نمازخانه‌ی بین راهى و استراحت‌گاه استفاده می‌گردد.
گنبد الله الله: گنبد الله الله در قبرستان قدیمی روستای کبودگنبد بخش خاروانا واقع شده است. پلان مقبره دایره و قطر آن ۷۵/۴ متر میباشد. بنا دارای دو طبقه شامل سردابه و طبقه اول بوده است. گنبدهای طبقه فوقانی ریخته است. ازاره بنا سنگی و ساقه بنا با آجر چهارگوش قرمز بنا شده که کلمات الله با آجرکاشی فیروزه‌ای تزئین شده است. کتیبه‌ها و اسلیمی‌های حاشیه درب‌های چهار طرف طبقه اول با کاشی معرق میباشد. تاریخ بنای برج را با توجه به رج‌های آجری با تزئینات اسماء الله در آذربایجان میتوان به اواخر دوره ایلخانان مغول تا صفویه نسبت داد. خصوصیات بارز وعوامل تزئین شده بنا برج مقبره است. تاریخ و کتیبه‌ای روی آن باقی نمانده است. ترکیب آجرکاشی فیروزه‌ای در متن ساقه بنا که سبب شده است به کبودگنبد شهرت پیدا کند، زیبایی خاصی به آن بخشیده است. متن کلمات روی بدنه الله و محمد می باشد.
روستای آستمال: آستمال روستایی با قدمت چند هزار ساله که می توان مردم آنرا به دو قوم آستامال و آس آن که دو نژاد ترک هستند نسبت داد، با طبیعت بکر خود ذهن هر کسی را به خود مشغول میکند. به علت دور بودن روستا، حدود ۲۰ کیلومتر از راه آن خاکی است که باعث ناشناس ماندن آن منطقه و طبیعت بکر آن است. به علت همجوار بودن روستا با جنگل های ارسباران، گردشگران و کوهنوردان زیادی به این روستا میآیند. در نزدیکی آستمال روستایی سروستان (سوستین) نام وجود داشته که از بین رفته است. منطقه ی کوروش که در نزدیکی آستمال است به گفته ی شفاهی (افرادی که اهل آن منطقه هستند) مربوط به کوروش، شاه ایران است که البته نمیتوان به گفته ی شفاهی افراد اعتماد کرد. روستای آستمال سابقه ی تاریخی کهنی دارد و در گذشته به دژ قوم ماد معروف بوده است. سکونت در این مکان به هزارۀ اول قبل از میلاد باز می‌گردد. مسجد قدیمی، زیارتگاه‌های سیدجبرئیل و پیرصندوق از جمله آثار تاریخی و مذهبی روستای آستمال است. اهالی روستا نسبت به امامزاده ی سیدجبرئیل که در۵ کیلومتری روستا واقع شده، اعتقاد عمیقی دارند و نذورات خود را به ضریح آن میبندند. اهالی روستا لهجه ی خاصی نسبت به دیگر روستا های همجوار دارند که لهجه ی بسیار شیرینی است.
روستای کرینگان: روستای کرینگان که در منطقه ی حسنو واقع شده است از این جهت دارای اهمیت است که اهالی آن به زبان تاتی صحبت میکنند. قبلاً اهالی چندین روستای دیگر نیز در دهستانهای حسنو و دیزمار شرقی به زبان تاتی صحبت میکردند که امروزه از بین رفته است. با این حال اهالی‌روستای ملک تالش و روستای ونستان در نزدیکی کرینگان نیز با زبان‌تاتی آشنایی دارند. کرینگان قبلاً نزدیک به یکصد خانوار داشت که امروزه به کمتر از ۳۰ خانوار کاهش یافته است. علاوه بر آنچه که گفته شد در سالهای گذشته، ۵۵ تپه و محوطه ی تاریخی شهرستان ورزقان در فهرست آثار ملی ثبت شده است که قدمت آنها مربوط به دوران فرا پارینه سنگی تا قرون میانه اسلامی میباشد. «تپه داش‌باشی(ارمنی گوللویی)» روستای امیر‌آباد با قدمت دوران اورارتو، هزاره اول ودوم قبل از میلاد، «قلعه کندی بولاغ» روستای مسقران با قدمت عصر آهن و هزاره اول قبل از میلاد، «قلعه داشی» ارزیل با قدمت هزاره اول قبل از میلاد و قرون اولیه و متاخر اسلامی، «قلعه اژدها داشی» شهر تاریخی اژدها داشی در نزدیکی اندریان با قدمت هزاره اول قبل از میلاد، «گورستان سقای» با قدمت هزاره اول قبل از میلاد، «قلعه سرخه دیزج» با قدمت اورارتو، هزاره اول قبل از میلاد و قرون ۶ – ۸ هجری و «تپه الله‌لو» روستای الله لو با قدمت هزاره اول قبل از میلاد و دوران اشکانی و ساسانی از آن جمله هستند.
معادن ورزقان
شهرستان ورزقان از حیث معادن بسیار غنی است. این شهرستان با قرار گرفتن بر روی کمربند آلپ ـ هیمالیا دارای اندیس‌های متعدد مس و عناصر فلزی دیگر نظیر سرب، روی و آهن میباشد. کمربند یاد شده از کوههای آلپ در اروپای‌غربی شروع شده و پس از عبور از کشورهای اروپای‌شرقی از ناحیه مرزی جلفا وارد ایران می‌شود و در نهایت با عبور از کشورهای پاکستان و هندوستان به کوههای هیمالیا ختم می‌گردد. در ناحیهی ورزقان بر روی این کمربند بیش از۳۰ اندیس معدنی مس شناسایی شده است.
کانسار مس سونگون که در شمال ورزقان قرار گرفته است، بزرگترین اندیس مس در شمال‌غرب ایران است. این کانسار یکی از بزرگترین کانسارهای مس دنیا بوده و قابل مقایسه با معادن دنیا مانند بینگهام در آمریکا، چوکی کوماتا در شیلی است.
مس سونگون: فاصله این معدن از تبریز ۱۳۰ کیلومتر و از ورزقان ۲۵ کیلومتر بوده و در مجاورت روستای سونگون واقع است. معدن مس سونگون در یک منطقه کوهستانی با متوسط ارتفاع ۲۰۰۰ متر بالای سطح دریا واقع شده است. روستا و توده نفوذی سونگون، بر روی رشته کوههای قره داغ و ارسباران قرار گرفته‌اند. این رشته کوه‌ها با ۸۰ کیلومتر عرض بخشی از کمربند آندزیتی آلپ ـ هیمالیا می باشند. بلندترین و مرتفع ترین نقطه ی آن ۲۴۶۰ متر و پست ترین نقطه ی آن نیز ۱۷۰۰ متر می باشد. بدین ترتیب اختلاف ارتفاع در محدوده معدن حدود ۷۵۰ متر میباشد که سبب ایجاد توپوگرافی شدید و دامنه های پرشیب شده است.
کانی سازی اصلی کانسار شامل کانی‌های مس و مولیبدن است. ذخیره احتمالی حدود ۴۷۰ میلیون تن و ذخیره ممکن حدود ۶۰۰ میلیون تن برای کانسار است که در مجموع کل ذخایر قطعی، احتمالی و ممکن در محدوده کانسار سونگون حدود ۷/۱ میلیارد تن سنگ مس با عیار ۶۲ گرم بر تن است و بدین صورت معدن مس سونگون دارای ذخیره احتمالی و قطعی بالایی نسبت به معدن مس سرچشمه کرمان است. مجتمع مس سونگون به تنهایی ۳ درصد ذخایر مس جهان را در اختیار دارد. هرچند مجتمع مس سونگون از سالها پیش فعالیت خود را آغاز کرده است اما تاکنون تنها محصول تولیدی مجتمع کنسانتره مس بوده که آن هم به دلیل نبود کارخانجات ذوب به سمت کرمان بارگیری می شود. در راستای عملیات اجرایی طرح توسعه مجتمع معدن مس سونگون شهرستان ورزقان از دو سال پیش آغاز شده است که در آن ایجاد و راه اندازی چهار واحد جدید تغلیظ، ذوب، اسید سولفوریک و پالایش مجتمع مس سونگون پیش بینی شده است.
برای ساخت و توسعه مجتمع مس سونگون از سال ۷۸ تاکنون بیش از ۵ هزار میلیارد ریال هزینه شده است. علاوه بر آن برای اجرای عملیات اجرایی چهار واحد جدید این مجتمع نیز بیش از ۷۰۰ میلیارد ریال از محل منابع سازمان توسعه و نوسازی معادن مس ایران سرمایه گذاری خواهد شد. طراحی اولیه این معدن براساس استخراج ۷ میلیون تن در ۶ سال نخست و ۱۴ میلیون تن در سال های بعدی انجام گرفته است. کارشناسان صنایع و معادن آذربایجان شرقی، میزان اشتغال مستقیم در این پروژه را ۲هزار و ۵۰۰ نفر تخمین میزنند، اما به گفته آنان، ایجاد صنایع پایین دستی صنعت مس در این منطقه بیش از ۲۵ هزار زمینه شغلی جدید ایجاد میکند.