موقعیت جغرافیایی
شهرستان مرند به مرکزیت شهر مرند با مساحت ۶/۳۲۸۵ کیلومتر مربع معادل ۲/۷ درصد از کل مساحت استان در شمال غرب استان آذربایجان شرقی واقع شده است. این شهرستان ازنظر مختصات جغرافیایی در عرض شمالی ٣٨ درجه و ١٧ دقیقه الی ٣٨ درجه و ۵٣ دقیقه و در طول شرقی ۴۵ درجه و ١۴ دقیقه الی ۴۶ درجه و ١٢ دقیقه قرار گرفته است. این محدوده بر مبنای تقسیمات سیاسی سال ۱۳۸۸، دارای دو بخش؛ مرکزی و یامچی و ۹ دهستان (شامل؛ بناب، دولت آباد، زنوزق، کشکسرای، میشاب شمالی، هرزندات شرقی، هرزندات غربی، ذوالبین و یکانات) است. مرکز سیاسی شهرستان، شهر مرند میباشد که در فاصله ۵۷ کیلومتری شمال غرب تبریز و در محور ارتباطی زمینی ایران با ترکیه و اروپا قرار گرفته و از این نظر موقعیت ویژهای در استان و کشور دارد.
بخش مرکزی دارای ۷ دهستان و ۴ نقطه شهری به نامهای؛ مرند، زنوز، کشکسرای و بناب جدید است. بر مبنای نتایج آخرین سرشماری عمومی در سال ۱۳۹۰ این بخش دارای ۱۰۴ آبادی دارای سکنه است. از این تعداد ۲۰ آبادی کمتر از ۲۰ خانوار و ۸۴ آبادی بالای ۲۰ خانوار هستند.
پیشینه تاریخی
مرند یکی از قدیمیترین شهرهای استان است که به استناد آثار نویسندگان تاریخی از پیشینه غنی فرهنگی و سابقه طولانی تمدن برخوردار است. مرند در زبان ارمنی به معنی دفن یا دفینه است و شاردن در سیاحتنامه خود این منطقه را محل دفن حضرت نوح دانسته است. از نظر وی مرند از یک لغت ارمنی اشتقاق یافته و در مرند کوهی که کشتی نوح در آن توقف کرد و وی را از طوفان نجات داد، مشاهده میشود.
این شهر در دوران کلده و آشور یکی از مراکز مهم قدرت بوده است. بطلمیوس جغرافیدان معروف یونان از این شهر با نام مانداکاران یاد میکند. این شهر در طول تاریخ توسط اقوام مختلف بخصوص رومیان، اعراب، گرجیها و مغولها ویران شده و دوباره ساخته شده است.
اسناد تاریخی و نوشته های محققین، نخستین آثار تمدن انسانی در جنوب رود ارس را به هزاره چهارم قبل از میلاد یعنی حدود ۶ هزار سال پیش تخمین زدهاند. اقوام بومی ساکن این منطقه با ایجاد جوامع ابتدایی و دهکده های متکی بر فرهنگ و تمدن کشاورزی، شالوده شهرهای مهمی چون مرند را بنیان نهاده اند.
نویسندگان در مورد وجه تسمیه این شهر روایات فراوان و متفاوتی را نقل کردهاند. مرند سرزمین قوم مروا، مرند شهر مارلانای مسیحی، مانداگارنا یا مورندای باستان و محل تدفین حضرت نوح از جمله این روایات هستند که تأکیـــد بیشتر در این زمینه با توجه به نزدیکی این شهر به کوههای آرارات، به محل تدفین حضرت نوح میباشد. از طرف دیگر مطابق نوشته های تورات، مسجد بازار مرند که به مسجد مادر حضرت نوح شهرت یافته محل قبر مادر حضرت نوع است که در چندین سند تاریخی ذکر شده است.
نکته آخر اینکه این شهرستان یکی از شهرستانهای قدیمی و با سابقه استان است و آثار متعدد فرهنگی و تاریخی از اقوام مختلف در این محدوده یافت میشود.
تاریخچه مرند
کلمه مرند در زبان ارامنه دفن یا دفینه است که می‌گویند مرند محل دفن نوح پیغمبر (ص) میباشد. شاردن فرانسوی مینویسد:«اسم این شهر از یک فعل ارمنی به معنای دفن کردن گرفته شده است که ترکیبی از دو کلمه مر+ اند یعنی مراند به معنی مادر آنجاست. میباشد»
در مورد وجه تسمیه مرند می‌گویند: بنای این شهر به امردختر مسیحی به نام ماریانا ساخته شده‌است. وی کلیسای بزرگی در این محل بنا کرد که اکنون تبدیل به مسجد جامع شده است به همین دلیل نام این شهر ماریانا خوانده می‌شد و بعدها به مرینه و مروند معروف شد و اکنون به مرند تبدیل شده است.
شهرستان مرند از نقطه نظر تاریخی دارای قدمتی به اندازه تاریخ ایران است و به چند قرن پیش از میلاد مسیح می رسد. در دایره المعارف بزرگ اسلامی آمده است که مرند مرکز سکونت اقوامی مهم در دوره کلده و آشور بود. از اینرو با توجه به تاریخ کهن و ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی این شهرستان آثار تاریخی و فرهنگی با ارزش متعددی تاکنون شناسایی و به ثبت رسیده است. از آن میان آثار ارزشمندی از جمله قلاع، تپه های باستانی، بقعه، آرامگاه،کاروان سرای هلاکو،حمام های قدیمی، پل، مساجد و کلیساهای تاریخی تنها بازتاب بخشی از میراث تاریخی و فرهنگی گران مایه این شهرستان است.
در مجموع ۴۱ اثر تاریخی در این شهرستان به ثبت رسیده است. آثار بسیار باارزش دیگری هم از دیدگاه باستان شناسی در شهرستان مرند وجود دارند که نیازمند مطالعه دقیق تری میباشند. لیست آثار ثبت شده تاریخی شهرستان مرند در جدول شماره ۱۱ نشان داده شده است. همچنین نقشه شماره ۴ موقعیت مناطق و محدوده های آثار تاریخی و فرهنگی را در سطح شهرستان نشان میدهد.
مسجد جامع مرند
این مسجد در اوایل سده هشتم یعنی در سال ۷۳۱ هـ .ق در زمان سلطنت ابوسعید بهادرخان و به دستور او ساخته شد.
مسجد جامع مرند ساختمانی است با نقشه مستطیلی شکل، محوطه داخلی مسجد با شش گنبد کوتاه آجری پوشیده شده که قسمت اصلی بنا از وسط به دو پایه آجری عریض و چهارگوش متصل است و از جوانب به ۱۰ پایه آجری دیوار خارجی تکیه کرده است، این مسجد نه صحن دارد و نه سردر، چون در اصل کلیسا بوده و در زمان مغول به مسجد تبدیل شده است. این مسجد دارای اتاق گنبد مربع شکل با سردر است که در سه قسمت و در زمان سلجوقیان ساخته شده است و بعداً یک سری دهنه‌های طاق دار در سمت شمال و مشرق و مغرب اتاق گنبد اضافه کردهاند و در زمانهای اخیر دیوارهای ساختمان به سمت مشرق گسترش داده شده و یک نمازخانه مستطیلی به آن اضافه گردیده است. در گوشه غربی مسجد، پایه ۸ گوشه مناره است که همزمان با طاق گنبد ساخته شده است.محراب مسجد گچبری شده و در قسمت وسط طاق جنوبی قرار دارد و دارای کتیبه هایی است از آیات قرآنی که دور تا دور حاشیه به خط کوفی گچ بری شده است و کتیبه تاریخی آن در هلال بزرگی بالای قسمت اصلی محراب قرار دارد.
مسجد بازار مرند
مسجد مادر نوح یا مسجد بازار مرند، بنای این مسجد در دوران صفوی ساخته شده است که در ابتدا بقعه گنبد بوده‌است و در سال ۱۲۶۸ هـ ق پس از تجهیزات اساسی تبدیل به مسجد گردیده است. سنگ نوشته‌های مرمرینی به زبان عربی دارد که ترجمه آن چنین است« این مسجد شریف چنانچه بین مردم معروف شده قبر مادر نوح پیغمبر است». عبدالرحیم کیا مینویسد:«مطابق نوشته‌های تورات، مادر نوح در آنجاست» این مسجد در قرن دوم و سوم هجری ساخته شده است و در طول کشاکش های مذهبی و قومی تغییر شکل داده است و به صورت کلیسا درآمده و دوباره به صورت مسجد ظاهر شده است عده‌ای نیز معتقدند که از اول کلیسا بوده و محمد پسر بعیث آن را به مسجد تبدیل کرده‌است.
بنای کلی کاروانسرا مستطیل شکل و با ۱۰ بارو و سردر عظیم است. به علت سبک خاص معماری، از بناهای نادر تمدن اسلامی به شمار می‌رود.
در نمای خارجی بنا، سر در به سمت مشرق است و در جنوب سردر قسمتی از دیوار خارجی به ارتفاع در حدود ۴ متر باقی مانده است دیوارها آجر معمولی دارند به جز حاشیه بالای آن که در حدود ۸۰ سانتی متر است و با طرح مربع مورب پی در پی از آجر معمولی و تراش ساخته شده است. در سمت غربی سردر لچکی‌هایی دارای طرح گل طوماری است بالای لچکی ها کتیبه های افقی قرار دارد که کاشی کاری کامل دارند، صفحه خارجی سردر از یک نیم ستون زاویه‌ای شروع میشود که حروف کوفی آن سفال بدون لعاب است سنگهای تراش به داخل طاق و قالب گیری لبه آنها و برآمدگی روی سنگ سرطاق نشانه نفوذ معماری سوریه و آسیای صغیر به ایران در این دوره است.
کاروانسرای الاکی (هلاکو)
کاروانسرای مرند در سر راه مرند به جلفا در ۲۳ کیلومتری مرند در دشتی به نام« الاکی» واقع شده که به جهت نزدیکی به این دشت نام آن به هلاکو معروف شده است.
تاریخ بنای این کاروانسرا (به سال ۷۳۱ هجری قمری و عهد ابوسعید بهادرخان) نسبت داده شده است فعلاً جز تلی خاک آثاری از آن باقی نمانده است این کاروانسرا یکی از باشکوهترین بناهای زمان خود بوده و شاید هم قلعه یا مقر حکومتی شخص با نفوذی بوده است. گروهی به جهت نزدیکی نام محل به نام هلاکوه ایلخان مغول ساختمان این بنا را به هلاکو نسبت می دهند چرا که الاکی گاهاً هلاکو خوانده می شود. تا چندین سال پیش سردر کاروانسرا که طاق روی آن خراب شده بود نمایان بود که ارتفاع آن به ۹ متر می رسید. صفحه خارجی آن از نیم ستون زاویه کتیبه ای به عرض ۲۵ سانتی متر شروع می شده که به حروف کوفی از سفال بدون لعاب در زمینه کاشی آبی روشن نوشته شده بود.
کاروانسرای پیام (ایلخانی یام)
در ۱۳ کیلومتری جنوب شرقی مرند در سر راه جاده بین المللی مرند، تبریز واقع شده است که در زبان مردم به کاروانسرای عباسی معروف است. این کاروانسرا به دست شاه عباس صفوی تعمیر شده و وصف آن در خاطر اکثر جهانگردان مثل کارری و مادام دیولافوآ و ویلیامز جکسن و … است. یام کلمه ای است مغولی که به چاپارخانه اطلاق می شده است. کاربری اصلی این بنا چاپارخانه و محل استراحت عوامل سیستم ارتباطی کشور بود. محوطه چهار دیواری اعیان کاروانسرا ۲۴۰۰ مترمربع می باشد که بیشتر قسمت ها در دو طبقه و چهار برج مدور به صورت یک مربع کامل ساخته شده است.
تپه مرند – قلعه یالدور
به قلعه مرند شهرت یافته و ۶۰۰۰ سال قدمت دارد و آثاری از هزاره چهارم قبل از میلاد تا روزگار اسلامی در آن کشف گردیده و تحت شماره ۷۸۶ به ثبت تاریخی رسیده است.
ویلیامز جکسن این قلعه را به جا مانده یکی از آتشکده‌های دوره ساسانی پنداشته و مینویسد: «هنگامی که در مرند سیاحت می‌کردم نمیدانستم که در آنجا آثاری از تپه خاکستری باقی است، از آن تپه‌هایی که از حیث قدمت متعلق به دوران آتش پرستی زرتشتیان است و مانند تپه های ارومیه در اصل براثر تراکم خاکسترهای آتشکده‌ای به وجود آمده است. اگر این مطلب را آن زمان می‌دانستم تپه خاکستری مرند را به دقت می‌نگریستم».
تپه باروج
تپه باروج قدیمیترین تپه آذربایجان محسوب می‌گردد و آثار بسیار زیبایی از دوران نئو لیتیک تا اسلامی در آن فراوان دیده میشود و تحت شماره ۷۸۵ به ثبت تاریخی رسیده است تپه باستانی باروج در۱۰کیلومتری شمال غربی مرند در ساحل رودخانه زیلبیر واقع شده است که تپه‌ای متعلق به قبل از اسلام می باشد.
قلعه سن سارود
در ۶ کیلومتری کاروانسرای آیراندیبی در ۲۶ کیلومتری شمال مرند، بر روی پشته سنگی مرتفعی که بین دو بازوی رودخانه‌ای، بقایای قلعه‌ای قرون وسطایی به نام سن سارود وجود دارد. احتمالاً این قلعه در قرن‌های ۱۳ و ۱۴ میلادی بنا شده است. در قسمت شرقی آن تخته سنگهای بزرگی قرار دارد که قدمت آن را به دوران قبل از میلاد می‌رساند. امتداد حصار دفاعی قلعه هنوز در سطح زمین نمایان است. به علاوه قسمتهایی از دیوار نیز تا ارتفاع زیاد پابرجاست و آثار برج‌های نیم‌استوانه‌ای پیش آمده در آنها دیده میشود. در حیاط داخلی قلعه، پی‌هایی از چند اطاق که در جوار هم و عمود بر یکدیگر بوده‌اند نمایان است. تمام دیواره‌های قلعه سن سارود از سنگ لاشه و ملاط گل و آهک ساخته شده است. در جنوب قلعه، قبرستان قدیمی مسلمانان و بقایایی از پی‌های ساختمانی وجود دارد که به پیر حسن معروف است. ظاهراً این مکان گوشه عزلت زاهد مسلمانی بود که در مجاورت امامزاده حسن مدفون است. به طور یقین مشخص نیست که قلعه سن سارود مأمن طایفه‌ای اسلامی بوده است و یا مسکن یکی از اشراف ارمنی این قلعه تقریبا در مرز شرقی ارمنستان واقع شده است.
بهروز خاماچی می نویسد:« روستای هرزند در دهستان هرزندات شرقی از بخش مرکزی شهرستان مرند یکی از جالبترین و دیدنی ترین قلعه‌های تاریخی آذربایجان را در خود جای داده‌است. در جنوب قلعه قبرستان قدیمی اسلامی و بقایایی از پی‌های ساختمانی قرار دارد که به پیرحسن معروف است.» آثار و علایم این قلعه نشان میدهد که قلعه سن سارود به قرون اولیه اسلامی مربوط می شود و معماری آن مطابق شیوه معماری دروه اسلامی می باشد که از گچ کاری داخل قلعه که در اثر کنده‌کاری نمایان شده کاملاً مشهور است.
قلعه هلاکو
در۲۷ کیلومتری شمال مرند و در نزدیکی کاروانسرای تیموری آیراندیبی و در سمت غربی راه‌آهن جلفا- مرند قلعه‌ای به نام قلعه هلاکو قرار دارد. این قلعه بر روی کوهی سنگی بنا شده‌است که امتداد آن در سمت جنوب از سطح جلگه بیرون می‌آید.
آثار ساختمانی بر آن دیده نمیشود و سرانجام در همین امتداد در سمت جنوب به تپه‌ای منتهی میشود. تپه‌ای که سفالهای آن بدون استثنا به دوران قبل از تاریخ تعلق دارد. قلعه هلاکو حصاری بس محکم به عرض۴*۳ متر داشته است.این حصار به سبک مضرس(لبه اره‌ای)و بدون استفاده از ملاط ساخته شده است و در قسمتهایی از آن پیش آمدگی‌هایی دیده میشود که هنوز آثاری از دروازه ورودی قلعه باقی مانده است.سبک بنا قلعه را به هزاره اول پیش از میلاد می رساند ولی بعضی از جزئیات آن مثل دیوارسازی مضرس،آن را به قرون اسلامی نسبت میدهد.
شاردن نیز از قلعه هلاکو چنین یاد میکند:«در شهر هلاکودر یک سرزمین پر از تپه و پشته،۵ فرسنگ را پیمودیم.مسیر جاده در همان جهت روزهای پیش بود یعنی در شمال غرب و یک دشت بزرگ در جانب چپ ما می‌ماند که میدان جنگهای خونین ایرانیان وترکان در قرون اخیر بوده است.مردم محل توده عظیمی از سنگهای انبوه را نشان می دهند و می‌گویند که اینجا همان محلی است که جنگ مابین سلطان سلیم پسر سلطان سلیمان کبیر و شاه اسماعیل بزرگ به وقوع پیوست راه آن روز ما در هلاکو به پایان رسید.ایرانیان مدعی هستندکه هلاکو پادشاه معروف تاتار که فاتح قسمتی از آسیا بوده و در این محل شهری بنا نهاده است که در نتیجه جنگهای ترکان و ایرانیان خراب شده و از بین رفته است»
بقعه پیرخموش
آرامگاهی است در کوچه صمصامی شهر مرند. این آرامگاه در زیر زمین و با عمق زیادی (حدود۱۸پله) قرار گرفته‌است که احتمالاً بیان کننده نگرانی پیروان این پیر از ویرانی آرامگاه و غارت اموال و اشیاء و نذورات در حوادث جنگ ها و ناامنی‌ها میباشد.
امام زاده احمد
بقعه متبرکه امامزاده احمد در شهر مرند و در امتداد خیابان سردار ملى واقع شده است بناى بقعه در دامنه مرتفع احداث گردیده که مشرف به شهر مرند است.ورودى ساختمان امامزاده از قسمت شرقى می باشدکه با پله هایى به کفشکن منتهى می شود سمت چپ کفشکن ورودى حرم مطهر امامزاده احمد است.در مورد نسب امامزاده سید احمد(ع) علامه نسابه ابوالحسن العمرى از شخصیتهاى قرن پنجم هجرى قمرى مینویسد: ( سید جلیل القدر و عظیم الشان احمد بن ابراهیم المرتضى ابن امام موسى کاظم (ع) در مرند سکنى گزیده است. به احتمال قوى سید ابراهیم پسر برادر حضرت امام رضا (ع) جزو همراهان سپاه شاهچراغ بوده که پس از تفرق سپاه مذکور سید احمد به مرند رفته و در این شهر زندگى نموده و صاحب فرزندانى نیز شده است تا اینکه در اخر نیمه نخست قرن سوم حدود سالهاى ۲۵۰-۲۴۵ ه-ق در شهر مرند وفات یافت و در این مکان به خاک سپرده شده است.
گورستان باغ مزار
در آن سنگ قبرهای حجاری شده و مرمرین متعددی وجود دارد و با انواع خطوط و طرح های زیبا و میل‌های خوش تراش سرقبر که غالباً به قرون هشتم تا دهم هجری تعلق دارد ساخته شده‌است.
گورستان زنوزاق
در بخش زنوزاق یکی از روستاهای شهر زنوز از توابع شهرستان مرند، گورستان تاریخی زنوزاق قرار گرفته است که قبرهای این گورستان از سنگ نبشه‌های عمودی بسیار بلندی که غالباً به قرون هشتم تا دهم هجری تعلق دارد ساخته شده است.
پل طلایی (قزل کرپی)
قزل کرپی در جنوب شرق زنوز بر روی زنوز چای ساخته شده‌است.در مورد علت نام گذاری ان به قزل کرپی نظرات مختلفی وجود دارد اما ۳نظریه بیشتر مطرح است:
۱) اول اینکه قزل کرپی ارزش و اهمیت زیادی برای زنوزیها داشت به همین دلیل به قزل کرپی معروف شد.بعبارت دیگر پدرانمان ارزشی معادل طلا برای این پل قائل شدند با توجه به اینکه قزل کرپی تنها راه ارتباطی دو طرف زنوزچای بود.
۲) دومین دلیل رنگ قزل کرپی است که رنگ آن بخصوص مواقعی که خورشید مستقیماً به آن می تابد بی شباهت به رنگ طلا نیست.
۳) سومین دلیل جنس آن است در بعضی موارد در زبان ترکی برای بناها و با مکان هایی که از خاک رس ساخته شده باشد از پیشوند (قزل) برای نام گذاری آن استفاده می شود. مثل (قزل دییرمان). یا مثال آشناتر (قزل دره:دره‌ای معروف در شرق زنوز)
سد خفیر مرند
در ۵ کیلومتری شمال شرقی کاروانسرای آیراندیبی، سدی قدیمی معروف به بند خفیر وجود دارد که از دوره صفوی یا پیش از آن ساخته شده است که احتمالاً برای آبرسانی کاروانسرا به کار می‌رفته است. دیوار سد تا ارتفاع ۷ متری باقی است ولی زیر آن به صورت طاقی شکسته است. قطر دیوار سد۲۰/۴ متر است و در امتداد مستقیم (نه منحنی) ازسنگ لاشه با ملاط مناسب بنا شده است. در وسط دیوار سد و در قسمت بالای آن در جهت آبگیر پشت سد ضخامت دیوار به شکل منحنی اضافه شده‌است تا بهتر تحمل فشار آب را داشته باشد. قطر دیوار سد در میان آن کم شده و به۸۰/۲ متر کاهش یافته، ولی در عوض ستونهایی با مقطع مثلث شکل در فواصل کوتاه در کنار هم ساخته شده‌اند و پشت سد را محکم نگاه داشته‌اند.
روستای زنوزق
زنوزق در کنار شهر زنوز در ۳۰ کیلومتری شمال غرب مرند واقع است؛ خیابان اصلى «زنوز» به سمت شرق که طى شود دورنماى یکى از زیباترین روستاهاى ایران با حفظ تمام سنت‌ها و آیین‌هاى خود متجلى مى‌شود.شکل روستا بصورت کوهپایه ای بوده و خانه ها بصورت پلکانی در کنار هم قرار گرفته اند و بافت روستا یک بافت کاملا” متراکمی می باشد که این فرم روستا را می توان دلیلی بر امنیت و دوری از خطرات منطقه در شکل گیری روستا نام برد.
آبشار عیش آباد
آبشار عیش‌آباد در پیرامون روستای عیش‌آباد از توابع دهستان میشاب شمالی بخش مرکزی در فاصله ۱۹کیلومتری شهرستان مرند قرار گرفته‌است. ارتفاع این آبشار حدود ۱۵ متر است و در قسمت کوهستانی میشو غربی در جوار روستای عیش آباد شبستر واقع شده است. بخشی از جاده منتهی به آن اتومبیل رو و بقیه راه کوهستانی است. حدود ۳۰۰ متر مربع وسعت دارد و در جوار کوه و دره منظره بدیعی از زیبایی طبیعت را به نمایش گذاشته است.
